Къыскъаджа Эбу Мансур Эль-Матуридий, деп мешур олгъан Эбу Мансур Мухаммед бин Мухаммед бин Махмуд Эль-Матуридий, Маверауннехрдеки Самарканд шеэрининъ Матурид коюнде дюньягъа кельгендир. Догъулгъаны тарих акъкъында ихтиляфлар бар, амма тарихчыларнынъ фикирине коре, 853 сенеде догъулгъаны къабул этильгендир (944 сене вефат этти).
Матуридийнинъ насыл миллетке аит олгъаны акъкъында фаркълы корюшлер булунмакътадыр: бир фикирге коре тюрктир. Базы языларгъа коре исе, Мединенинъ мешур Эбу Эюб Эль-Энсарий аилесинден кельмектедир. Бу риваетке бинаен, Мединенинъ базы Арап аилелернинъ Самаркандгъа ерлешкени айтыла.
Матуридийнинъ яшагъан девирде, Ислям дюньясында меркезий итибарны темсиль эткен Аббасий девлети бу кучюни джойгъанындан пек чокъ Ислям девлетлерининъ ортагъа чыкъкъаны корюльмектедир. Бунлардан бириси Саманилер девлети, Маверауннехрде ёлбашчылыкъ эткенлердир.
Ислям дюньясында хиджрий экинджи асырдан башлап, бир тарафтан акъылгъа таянгъан фельсефий илимлер терджиме ёлунен яйылгъанда, башкъа тарафтан кене акъылгъа эмиет берген Мутезиле ортагъа чыкъты ве акъыде бакъышлары яйылмагъа башлады. Ает ве хадислерге таянгъан сахабелернинъ бакъышлары пек тесирли оламай эди. Халифе Мемун вакътында Мутезиле ёнъелиши (акъыдеки мезхебнинъ ады) ресмий мезхеб оларакъ сайыла (833). Бунъа къаршылыкъ оларакъ, Ислям дюньясында янъы бир маариф усулына ихтиядж бар эди. Бу янъы маариф чешити садедже Къуран ве Суннеттен делиллер дегиль де, инсанларнынъ акъылларына хитап этеджек бир бильги лязим эди. Бу янъы ихтияджнынъ къанаатлендирюви иле Маверауннехрден кельген Имам Матуридий тарафындан эда этильди.
Менсюп инсанлар тарафындан алемуль Худа (хидает санджагъы), Имамуль Худа (хидает ребери), Имамуль Мутекаллимин ( келямджиларнынъ лидери) киби лагъапларнен анъылмасына ве чевре-четинде пек танылып севильмесине бакъмадан, худжур ки, белли мезхеп китапларында ады кечмемекте.
Имамнынъ тасилиндеки илимнинъ зынджыры Имам Азам Эбу Ханифенинъ бакъышларына ве онынъ мезхебине уйып, ает ве хадиснен берабер, инсаннынъ акъыл ве идракъына да ер берди. Самарканд ве башкъа шеэринде озь фикирлерини къанытлап, чешит тюрлю муназараларда мувафакъиет къазанды.
О девирнинъ имамлары пек буюк бир иш беджерип, земаневий Ислямнынъ акъышында роль ойнадылар. Тамам экинджи асырда башлангъан мунакъашалар бир чокъ мусульманларнынъ догъру ёлдан чыкъмасына себеп олды. Янъы миллетлерден Ислямны къабул эткен мусульманлар сахабелер девирини корьмейип, хадис ве аетлерни фаркълы шекильде иза этмеге ве анъламагъа башладылар. Имам Матуридий оларнынъ акъыллары анълаяджакъ шекильде фикирлер ве бильгилернен пайлашып, о мусульманларнынъ догъру ёлда олмаларыны сагълады. Имамнынъ бильгилери ве эсерлери бизге къадар етти ве бизим догъру бир ёл устюнде, ич бир шейден шубе этмейип, динимизнинъ кутьмесини де темин этти.
Аллах бойле алимлерден разы олсун, оларгъа эр япкъан эмек ичюн къат-къат севаплар яздырып, дженнетлик инсанлардан эйлесин. Аминь.
Алиме Абдулмеинова