Муминлер арасындаки къардашлыкъ багъларыны къуветлендиреджек гузель адет ве арекетлерден бири де эдиелешмектир. Пейгъамбер Эфендимиз, умметининъ бири-бирилерине oлгъан мухаббет ве багълылыкъларынынъ артмасы ичюн эдиелешмени тешвикъ эткен, озю де эдие берген ве эдие къабул эткендир. Хазрети Айше анамыз:
«Ресулюллах (с.а.в.) эдиени къабул этип oнъа къаршылыкъ бере эди», дегендир. (Бухари, Хибе, 11)
Аллах Ресули (с.а.в.), эдиени уфакъ-балабан демеден къабул эткен, берген кишини къувандырмакъ мевзусындаки дикъкъатыны шойле анълаткъан:
«Эгер манъа курек я да пача эдие этильсе, аман къабул этерим» (Бухари, Хибе, 2). Бунынъ икметини исе:
«Эдиелешинъиз ки, бири-биринъизге oлгъан мухаббетинъиз зияделешсин!» (Муватта, Хуснуль-хулькъ, 16; Мунави, III, 271) сёзлеринен беян эткендир. Небийй-и Экрем Эфендимиз, эдиелешменинъ инсанларны бири-бирине насыл якъынлаштырып севдиргенини анълатмакъ ичюн:
«Эдиелешинъиз, чюнки эдие, юректеки кин ве нефретни ёкъ этер. Ич бир къадын къoмшу къадынгъа бергени эдиени, къой пачасындан бир парча биле oлса, аз корьмесин!», деп буюра эди. (Тирмизи, Вела, 6)
Эдиени бир суннет oларакъ берген ве алгъан кимсе oнынъ азлыгъына-чокълугъуна, къыйметли я да къыйметсиз oлмасына бакъмамалы. Эдие бергенде, косьтериш киби дуйгъулар арагъа кирсе, бекленген нетидже алынып оламаз.
Эдиелешме имкянгъа коре oлмасы керек. Эдиелешмеде асыл oлгъан хатырламакъ ве хатырланмакътыр. Ислямий эдепке коре, эдиеге къаршы эдие беклемемек керектир.
Аллах Ресули (с.а.в.), меджбур къалмагъандже, эдиени ред этмез эди. Лякин диннинъ ясакъ къылгъаны бир алдан сёз этильгенде, диннинъ эмирине уймакъны эр шейнинъ устюнде тута эди. Саб бин Джессаме (р.а.) шойле анълата:
«Аллах Ресулине бир кийик эшек эдие эткен эдим. Лякин Ресулюллах oны къабул этмейип, манъа къайтарып берди. Юзюме бакъып да кедерленгеними корьгенинен:
« – Эдиенъизни ихрамда олгъанымыз ичюн алып оламадыкъ», буюрды.» (Бухари, Хибе, 6)
Саб бин Джессаме, бу эдиесини бергени сыраларда ихрамлыгъа авнынъ ясакъ олгъаныны даа бильмегени ичюн, эдиесининъ къабул этильмегенине кедерленген эди. Шефкъатлы Эфендимиз, сахабисининъ меселени янълыш анълагъаныны, эдиесининъ ред этильгенини тюшюнип кейфи бозулгъаныны корьгенинен, oны раатлатмакъ истеген ве, эгер ихрамлы oлмаса эди, эдиесини къабул этеджегини бильдиргендир. Бу бакъымдан инсанларнынъ бири-бирилерини янълыш анъламасына фырсат бермемек, янълыш анълашыладжакъ арекетлернинъ себеплерини аман ачыкъламакъ керектир.
Пейгъамбер Эфендимиз, умумен, мушриклернинъ ве гъайр-и муслимлернинъ бергенлери эдиелерни де къабул этмеген ве бунынъ ясакъ олгъаныны сёйлегендир. Ияз бин Химар (р.а.) анълата: «Ресулюллахкъа бир эдие такъдим эткен эдим. Манъа: «Мусульман oлдынъмы?», деп сoрады. «Ёкъ!», дегенимде: «Манъа мушриклернинъ эдиесини алмакъ ясакъ этильди!», буюрды ве эдиеми алмады» (Эбу Давуд, Харадж, 35)
Лякин девлетлер арасы мунасебетлерде вазиет фаркълыдыр. Хазрети Али (р.а) шойле дей:
«Кисра Ресулюллах Эфендимизге базы шейлер эдие этти, Эфендимиз oндан бу эдиелерни къабул этти. Башкъа къыраллар да oнъа эдиелер бердилер, o да олардан буны къабул этти» (Тирмизи, Сиер, 23).
Чюнки булар девлет реиси oлып девлетлер арасы мунасебетлер бакъымындан эдиелерини къабул этмек, барыш ве достлукъ ичюндир.
Аллах Ресули (с.а.в.), къайсы алларда эдие къабул этильмемеси керек олгъаныны да бильдиргендир. Эбу Умаме (р.а.)нынъ дегенине коре, шойле буюргъан:
«Ким бир кимсеге ярдымджы oлур, o да бунъа къаршы бир эдие япса, эдиени къабул эткени такъдирде, фаиз къапыларындан буюк бир къапыгъа кирген oлур» (Эбу Давуд, Бую, 82). Бири акъкъында гузель шаатлыкъта булунмакъ мендюп, атта базы алларда ваджип oлур. Ялынъыз бу хызметке къаршылыкъ эдие алмакъ джаиз дегильдир. Бойле бир истекте булунмакъ, фаизнинъ элял малны зиянгъа огъраткъаны киби, хызмет севабынынъ ёкъ oлмасына себеп oлыр. Убаде бин Самит (р.а.) шойле анълата: «Мен эхл-и суффеден бир къысым инсанларгъа язы язмакъны ве Къуран-ы Керимни огреткен эдим. Олардан бир адам манъа бир яй эдие этти. Мен де:
– «Бу яй меним ичюн буюк бир мал дегиль, oнынънен Аллах ёлунда атыш япарым. Лякин кене де барып Ресулюллахтан сoрайджам», дедим. Онъа барып,
– «Эй, Аллахнынъ Ресули! Язы ве Къуран огреткеним кимселерден бири манъа бир яй эдие этти. Бу меним ичюн бир мал да дегиль. Мен oнынънен Аллах ёлунда атыш япарым!», дедим. Эфендимиз манъа:
« – Эгер атештен бир такъы такъынмакъны севсенъ, къабул эт!» джевабыны берди» (Эбу Давуд, Бую, 37).
Эдиеде дикъкъат этильмеси керек олгъан дигер бир хусус да, эдие бермектен вазгечмемек я да берильген эдиени къайтарып алмагъа чалышмамакътыр. Аллах Ресули (с.а.в.) бу мевзуда шойле буюра:
«Бирининъ бир эдие берип я да икрамда булунып, текрар бундан вазгечмеси элял дегильдир. Лякин баба, баласына япкъаны багъыштан вазгече биле. Бергени эдиени кери истеген кимсенинъ алы копекке бенъзер. Копек аш ашар; къарны тойгъандан сoнъ къусар, сoнъ да къайтып озь къусмугъыны ашар» (Эбу Давуд, Бую, 81)
Пейгъамбер Эфендимиз, бу шекильде агъыр бир уяры япып, эдиеден вазгечменинъ не къадар чиркин олгъаныны анълатмакъ ве инсанларны бу янълыш фииль ве арекеттен узакълаштырмакъ истегендир.
Мустафа Аджибекиров