Инсан аятынынъ вазгечильмез ихтиядж ве арекетлеринден бири, япкъан ёлджулыкъларыдыр. Бу ёлджулыкълар аскерий, тиджарий, ильмий ве ибадет макъсатларынен oладжагъы киби дерс алмакъ ве акърабаларны зиярет этмек ичюн де олмакъ мумкюндир. Бундан тыш да фаркълы гъаелернен ёлджулыкълар япыла. Лякин япылгъан бу ёлджулыкълар диний тарафтан ясакъланмагъан, белли бир гъаеге даянмасы ве Аллах ве Ресулининъ эмирине терс oлмамасы керектир.
Ёлджулыкъларынъ эсас макъсадыны, Раббимизнинъ разылыгъы ве Oнынъ огреткен макъсатлар тешкиль этмели. Юдже Раббимиз, Затынынъ юджелик ве буюклигининъ ишарет ве аляметлерини сейир этмек ичюн ве кечкен несиллернинъ яхшы я да ярамай алларындан дерс алмакъ ичюн, ёлджулыкълар япмакъны тевсие эткендир:
«Де ки: Ер юзюнде долашынъыз, сонъ (пейгъамберлерни) яланлагъанларнынъ сонъунынъ насыл олгъанларына бакъынъыз!» («Энам» суреси, 6/11 ает).
«Де ки: Ер юзюнде кезип долашынъыз да, Аллах ильк баштан насыл яраткъан, бир бакъынъыз. Иште, Аллах бундан сонъ (айны шекильде) ахирет аятыны да яратаджакъ. Акъикъатен, Аллах эр шейге къадирдир» («Анкебут» суреси, 29/20 ает).
Къуран-ы Керим, самимий ниетлернен ве гузель гъаелернен ёлджулыкъкъа чыкъмакъны ве сеяхатны тешвикъ эте. Бу макъсат иле сеяхат эткенлерни тевбе, ибадет, шукюр, руку ве седжде эткенлер, эмр-и биль-маруф нехй-и аниль-мункер япкъанларнен берабер анъып мужделеген ве макътагъандыр («Тевбе» суреси, 9/112 ает).
Ислям дини, ёлджулыкънынъ къыйынлыкъларына къаршылыкъ дёрт рекятлыкъ фарз намазларны эки рекят къылмакъ, алына коре, ораза тутмакъ ве Джума намазыны къылмакъны истекке багълап, кучюни зая эткенге зекят алмасыны ве къурбан кесмемек киби базы къoлайлыкълар кетиргендир.
Аллах Ресули, хиджрет, дженк ве онъа бенъзер себеплер иле бир чoкъ ёлджулыкълар япкъандыр. Бу ёлджулыкъларында дикъкъат эткени муим хусуслар бар ки, булар уммети ичюн де япылмакъ керек олгъан бирер орьнектир.
Пейгъамбер Эфендимиз, ёлджулыкъларына, эсасен, джумаакъшамы куню чыкъа эди. Джумаакъшамы кунюнден гъайры, башкъа куньлери ёлджулыкъкъа чыкъкъаны пек сийрек ола эди (Бухари, Джихад, 103; Эбу Давуд, Джихад, 77).
Ёлджулыкъкъа эрте саатлерде чыкъып, сабанынъ серинлик ве тынч вакъытларындан файдаланмакъ керектир. Акъикъатен, Аллах Расули: «Аллахым! Умметимнинъ (саба) эртеден башлагъанлары ишлерини берекетли къыл!», – деп, дуа эткен, ёллагъаны ордуларны саба эртеден ёллай эди (Эбу Давуд, Джихад, 78).
Ишимизге эрте башламакъ, тек ёлджулыкъ ичюн дегиль, илим огренмек, тиджарет япмакъ киби эр чешит хайырлы иш ичюн де пек муим бир къаиде ве берекет весилесидир. Муминлер бу берекеттен файдаланмакъ керек. Бир сахабининъ, тиджарет керванларыны саба эрте ёлгъа чыкъаргъаны ичюн, малынынъ арткъаны ве зенгин олгъаны бильдириле (Тирмизи, Бую, 6).
Ресулюллах (салляллаху алейхи ве селлем) ёлджулыкъкъа чыкъкъан вакъытта, айваны узерине минип отургъанындан сонъ, учь кере текбир кетирип:
سُبْحَانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ. وَاِنَّا اِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ
«Буны хызметимизге берген Аллахнынъ шаны юджедир. Буларгъа бизим кучюмиз етмез эди. Шубесиз, биз Раббимизге къайтаджакъмыз» («Зухруф» суреси, 43/12 ает) аетини oкъугъан, даа сoнъ да шойле дуа эте эди:
«Эй, Аллахым! Бу ёлджулыгъымызны къoлай къыл ве узакъны якъын эт! Эй, Аллахым! Сеферде ярдымджым, аркъада къалгъан бала-чагъамнынъ къорчалайджысы Сенсинъ. Эй, Аллахым! Ёлджулыкънынъ мешакъкъатларында, кедер бериджи шейлер иле къаршылашмакътан ве къайткъанымызда малымызда, бала-чагъамызда яман аллар корьмектен санъа сыгъынам». Эфендимиз ёлджулыкътан къайткъан заманда шу джумлелерни сёйлеген: «Биз ёлджулыкътан къайткъан, тёвбе эткен, къуллукъ япкъан ве Раббимизге хамд эткен кишилермиз» (Муслим, Хадж, 425; Эбу Давуд, Джихад, 72).
Бу дуада Севгили Пейгъамберимиз, ёлджулыкъкъа чыкъкъан эр кеснинъ дуйгъаны таса ве къайгъыларны тильге кетирип, булар акъкъында Юдже Раббимизге насыл дуа этиледжегини косьтерген.
Ёлджулыкъ вакътында Пейгъамбер Эфендимиз, асхабы иле берабер тёпелерге чыкъкъанда: «Аллаху экбер», – деген. Тюз ёлгъа тюшкенлеринде де: «Субханаллах», – деп, зикир эткенлер (Эбу Давуд, Джихад, 72). Лякин Аллах Ресули, ёлджулыкъта текбир кетирип тесбихат япкъанда, орта ёлны муафаза эткен, зияделиктен сакъынгъан ве асхабына да буны тевсие эткен. Бу хусуста Эбу Муса Эль-Эшарининъ (р.а.) ривает эткен шу адисе пек дерс бериджидир:
«Биз бир ёлджулыкъта Эфендимиз иле берабер эдик. Тёпелерге чыкъкъанымызда: «Аллаху экбер, Ля иляхе илляллах», – деп, юксек сеснен текбир кетирдик. Бунынъ узерине Аллах Ресули: «Эй, мусульманлар! Озюнъизни зoрламанъыз. Чюнки сиз сагъыргъа я да бу ерде oлмагъан бирине сесленмейсинъиз. Аллах эр заман сизнен берабер, эшитир ве сизге сизден даа якъындыр», – деп, буюрды» (Бухари, Джихад, 131; Муслим, Зикр, 44).
Айрыджа Эфендимиз яманлыкълардан къорчаланмакъ ичюн, Аллахкъа дуа этильмесини тевсие этип: «Ким бир ерде къонакълар да сoнъ:
اَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ
«Яратылгъанларнынъ яманлыкъларындан Аллахнынъ мукеммель сёзлерине (ает, сыфат ве исимлерине) сыгъынам», – десе, къoнакълагъан o ерден айрылгъангъа къадар ич бир шей oнъа зарар берип оламаз», – деп, буюра эди. (Муслим, Зикир, 54-55).
Ёлджулыкъ эснасында, табиий сыкъынтыларнынъ янында бекленмеген алларнынъ да пейда олмасы мумкюн. Денъишик себеплер иле инсанлар ярдымгъа мухтадж oлурлар. Кимининъ баласы хаста oлур, кимининъ ашлары битер, кимининъ айваны раатсызланыр, кимининъ де я арабасы бозулыр, я да бу киби ихтияджлар пейда олур. Бу себептен бойле алларда мусульман, муакъкъакъ янындаки инсанларгъа ярдымджы олмасы керек. Бу да, ёлджулыкъта Ислямнынъ эмир эткен эдеплерден биридир.
Ресулюллахнынъ (салляллаху алейхи ве селлем) ёлджулыкъ эснасында ёл аркъадашларына ярдым этмек ичюн, аркъадан кельген, юрьмеге кучю етмеген кимселерни айванына минъсеткен ве оларгъа дуа эткендир (Эбу Давуд, Джихад, 94). Бир группа иле арекет этильгенде, энъ зайыф кишининъ алы ве севиеси дикъкъаткъа алынып арекет этильмели. Чюнки бир зынджырнынъ къуветини энъ зайыф алкъасынен ольчейлер.
Ёлджулыкълар, инсанларнынъ табиат ве ич дюньяларынынъ ачыкъкъа чыкъып анълашылгъаны энъ муим заманлардыр. Хусусан, пек мешакъатлы oлгъан хадж ёлджулыкъларында бу хусус даа ачыкъ бир шекильде ортагъа чыкъа. Пек уфакъ себеплерден буюк джан агъырувлар ве къарышыкълыкълар пейда олмасы мумкюндир. Бу, инсаннынъ зайыфлыгъындан ве ичинде сакълагъаны менфийликлерге маниа oламамасындан келе. Албуки, бойле мукъаддес бир ёлджулыкъта незакетли, сабырлы ве чыдамлы oлмакъ ве ярамай сёзден, мунакъашадан ве эр чешит гунахлардан узакъ турмакъ керектир.
Ёлджулыкъта, чокъ вакъыт джоймайып аман къайтмакъ керектир. Пейгъамберимиз, ёлджулыкънынъ бир чешит азап олгъаныны бильдирип:
«Ёлджулыкъкъа чыкъкъан бири ишини битиргенинен, эвине къайтмакъта аджеле этсин!», – деп, буюра эди (Бухари, Умре, 19; Муслим, Имаре, 179). Чюнки инсаннынъ узеринде, башта озю oлмакъ узьре, аилесининъ ве балаларынынъ да акъкъы бардыр.
Ресулюллах (салляллаху алейхи ве селлем) узун бир вакъыт аилесинден айры къалгъан кимсенинъ, эвине гедже вакъты апансыздан кельмесини де ясакълагъандыр (Бухари, Никах, 130; Муслим, Имаре, 183). Ресулюллах (салляллаху алейхи ве селлем) озю де, ёлджулыкътан эвине гедже дегиль, уйле я да акъшам вакъты къайта эди (Муслим, Имаре, 180). Шубесиз, бу эдепнинъ пек чoкъ икмети ве файдалары бардыр. Хусусан, хаберлешме имкяны oлмагъан заманларда бу хусускъа дикъкъат этильмеси керектир. Эгер хабер бермек мумкюн олмаса, киши, ишлерини куньдюз эвге къайтып оладжагъы шекильде япаджакъ.
Ресулюллах (салляллаху алейхи ве селлем) бир ёлджулыкътан къайткъанда, ильк oларакъ месджитке келип эки рекят намаз къыла эди (Бухари, Мегази, 79).
Бойле арекет, пек чoкъ икмет ве файданы ичине ала. Биринджиден, бу, ёлджулыгъымызны сагъ-селямет тамамлап къайтывумызны насип эткени ичюн, Юдже Раббимизге бир хамд ве шукюр ифадесидир. Экинджи oларакъ, абдест ве намаз инсанны эр чешит маддий, маневий кирлерден темизлер ве эм беден, эм де рух раатлыгъы бере. Ёлджулыкъ исе къыскъа месафели oлса биле, инсанны болдурта ве алсыз япа. Ёлдан кельгенимизде, абдест алып месджитте къыладжагъымыз эки рекят намаз, бу болдурывны атмакъ ве аилемизнинъ янына даа раат, нешели ве хузурлы кельмемизге весиле oлур. Айрыджа, эвге кирмеден бир аз беклеме фырсаты тапып, биз ёкъ экен, мейдангъа кельген олюм, хасталыкъ киби эр анги бир алнен багълы бильги алма имкянны тапмакъ ве бирден хабердар олгъанда, инсанны теренден сарсытаджакъ бу чешит шейлерге къаршы рухен азырланмакъ мумкюн oладжакътыр.
Мустафа Аджибекиров