Музей – эски ве тек базы медениет севдаларынынъ зиярет эткен ери киби къабул этиле. Амма эр бир миллетнинъ тамырлары, онынъ индже медениетини огренмек ичюн айны музей къапыларыны ачмакъ керек. Къырымтатар миллий нагъыш, эски эшьялар, весикъалар, къадимий паралар… бунынъ эписини миллий музейде тапмакъ мумкюн. Биз къырымтатар медений-тарихий асабалыкъ мирас музейининъ мудири Сафие Эминова иле субетлештик.
Сафие ханым, не вакъыттан берли сиз музейнинъ мудири оласынъыз? Бу саагъа меракъ насыл пейда олды?
Бу сене музейде мудир оларакъ чалышкъаныма 25 йыл толды. Тарих факультетини битирген сонъ, музейге ёлланылгъан эдим. О вакъыт рахметли Алие ханым Рамазанова улькешынаслыкъ музейинде чалыша эди, бу музейде этнография болюги ве айры къырымтатар секторы бар эди. Мени анда давет эттилер. Кельдим, озюмни сынап бакътым, бегендим ве къалдым.
Музейнинъ ачылув тарихы акъкъында тариф этинъиз. Биринджи экспонатлар насыл эди?
1992 сенеси къырымтатар рессамлары бирлиги топлангъан эди ве бу рессамлар къырымтатар миллий тасвирий галереясыны ачмагъа теклиф эттилер. Бундан эвель 1990 сенесининъ март айында исе Къырымда ильк кере къырымтатар рессамларынынъ сергиси ачылгъан эди. Ве 2 йылдан сонъ айры галереяны ачмакъ теклиф этильген эди. Галерея ачылды, лякин айры бир бина ёкъ эди, бутюн тешкилятларымыз Самокиш сокъагъындаки 8-джи эвде, шимди Гаспринский адына кутюпханесинде топлу ерлешкен эди. Ве бу галерея да анда чалыша эди. 1999 сенеси исе айры бир къарар чыкъты ве Къырымтатар Джумхуриет санаат музейи тешкиль этильди. Къысмет олса, келеджек сене ресмий оларакъ музей 20 йыл толдураджакъ. Бизим биринджи ишлеримиз — топлама экспонатлар, рессамларымызнынъ ишлери, сонъра исе амелий-сюслю санаатымыз ве асыл да этнографиягъа багълы пек гузель, меракълы коллекциялар кельди. Биринджи оларакъ Аблямит Умеров ве Хатидже Добранынъ коллекциялары нумайыш этильди. Оларны бизим рессамларымыз Зарема Трасинова ве Алим Усеинов Ташкенттен кетирген эдилер. Сонъра Зоре Поченированынъ коллекциясы кельди ве башкъа-башкъа экспонатлар топланып башланды.
Шимди музей фондуны не къадар экспонат тешкиль эте? Олар арасында энъ къыйметлисини айыра билесинъизми?
Эгер башында 200-ден зияде экспонат олгъан олса, шимди энди 10 бинъден зиядедир. Биз ичюн эр бир экспонат къыйметли, весикъа олсун, фоторесим я да къушакъ олсун, эписи къыйметли, эр бирисининъ озь тарихы бар ве эр бир экспонат пек меракълы малюмат беребиле. Онынъ ичюн бирисини айырмакъ пек къыйын. Амма, эльбетте, олар арасында эр кесни меракъландыргъан, козьге корюнген къуюмджылыкъ коллекциясы, рессамларымызнынъ эсерлери, нагъышлар, токъмаджылыкъ, 19 асырнынъ сонъу-20 асырнынъ башына аит Къырымны тасвирлеген открыткалар, диний китаплар, Алтын орду, Къырым ханлыгъына аит паралар, къырымтатарларнынъ Экинджи Джиан Дженкине аит весикъалары, орден, медаллер, фоторесимлер, архив малюматлары, миллий театримизнен багълы айры фондумыз бар. Бунынънен берабер къырымтатар усталарымызгъа аит айры фондларны ачамыз ве оларны топламагъа ве огренмеге чагъырамыз.
Къырымтатар къоранталарында аилевий дегерликлер бар, миллетимиз оларны музейге кетиреми?
Эбет, кетирелер. Асылында музейимизни миллий аилевий дегерликлер музейи оларакъ адландырмакъ мумкюн. Чюнки олар фондумызнынъ эксериетини тешкиль эте. Эльбетте, базылары музей параларына сатын алынды. Амма чокъусы аилелерде сакъланып къалгъан дегерликлердир. Ве къырымтатар халкъы чокъ сагъ олсун ки, чюнки инсанлар тарихны бутюн миллетинен пайлаша ве, эльбетте, оларнынъ адлары музей тарихына алтын тюс иле язылгъан.
Къырымтатар халкъы Шурасынынъ азасы оласынъыз, вазифенъиз неден ибарет? Нелер узеринде иш алып барасынъыз?
Эльбетте, дикъкъатны къырымтатар медениетимизге джельп этмеге истеймиз. Чюнки чокъ проблемлер бар, музейимизни алсакъ, пек меракълы коллекциямыз бар, амма керекли дереджеде косьтерип оламаймыз, чюнки еримиз пек тар. Китапханемизнинъ де проблемлери чокъ, оларнынъ да фондлары артты, озь бинасында сыгъмайлар, айры фондлар ичюн бина керек. Бизим тарихий абиделеримизнинъ бугуньки вазиетини, не ерде ерлешкенини, оларны сакъламакъ ичюн не япмакъ керек олгъаныны тюшюнемиз. Чюнки бу бизим тарихымыз, менлигимиз ве бизим бу ерге багълы олгъанымызнынъ паспорты, демек мумкюн. Шимди бизим вазифемиз — Эски Къырым абиделерине айры дикъкъат айырмакъ ве анда музейнинъ болюгини ачмакъ.
Музей фонду зенгинлешеми?
Бу асылында ильмий хадимлеримизнинъ даимий иши. Меселя, кечкен сене назирликтен пара айырылгъан эди ве бир къач шейлерни сатын алмакъ имкян олды. Бу параларгъа 19 асырнынъ сонъу 20 асырнынъ башына аит къырымтатар нагъышы, керамика, музыка алетлери алынды. Бу ишни девам этемиз.
Интернет заманында инсанларны меракъландырмакъ къолай дегиль. Музей, яшларны джельп этмек ичюн интерактив, технологияларны къулланамы? Зияретчилеринъизнинъ сайысы артамы?
Эбет, элимизден кельгенини япмагъа тырышамыз. Башкъа музейлерде олмагъан мастер-классларны кечирмек истеймиз. Чамурдан япылгъан оюнджакълар, пано, миллий орьнеклеримизге багъышлангъан открыткалар. Буларнен балалар меракъланалар. Эльбет, интернетте пек чокъ малюмат тапмагъа мумкюн, амма музейде бу шейлерни джанлы шекильде корьмек имкян бар. Ве буны, керчектен, къыйметини анълагъан инсан анълар. Зияретчилеримиз чокъ. Бир кереден бир къач группаны къабул этмек къолай дегиль, лякин бунынъ узеринде девамлы чалышамыз.
Четэль музейлерде къыйметли къырымтатар экспонатлары бар. Оларны къайтармакъ имкян бармы? Буны япмакъ ичюн насыл ишлер алып барыла?
Къайтармакъ сёзю мында догъру кельмей. Чюнки биз меслекдеш оларакъ тек оларны аламыз. Экспонат музейге кельген сонъ, беш тюрлю китапкъа языла, онынъ айры номерасы бар. О, бу музейге багълана ве земаневий вакъытта бир музейден алып, башкъа музейге кочюрмеге – къыйын бир иштир. Сергилер япмакъ – айры бир меселе…. Реституция черчивесинде дженк вакъытында къанунсыз шекильде Багъчасарай музейинден алынгъан ве Вена музейине кетирильген шейлер къайтарылды. Сонъра Львов шеэринде Багъчасарайдан алынгъан къыйметли китапларнынъ бир парчасы къайтарылгъан эди. Башкъа музейлерге дигер китапханелерден алып кетирильген шейлер бар, базылары къайтара, базылары исе ёкъ. Меселя, Авропа архивлеринде Ханлыкъ девирине аит мектюп весикъалары бар, амма олар оны оцифровка япып, интернетке къоялар. Санкт-Петербург миллий китапханесинде бизим Къадиаскер дефтерлеримизнинъ ярысы сакъланып тура. Ишбирлик япмагъа истеймиз ве ич олмаса, оларнынъ копияларыны япмагъа ниетимиз бар.
Амма бу тарафтан эр даим чалышмакъ, сергилер япмакъ, каталоглар чыкъармакъ ве, чаре олса, къанунсыз алынгъан шейлер къайтарылса, яхшы оладжакъ. Бунынъ ичюн биз шимди ильмий араштырмалар кечиремиз.
Тезден Эски Къырымда къырымтатар музейи ачыладжакъ. Бу миллетимиз ичюн буюк къуванчтыр. Бу акъта малюматны ачыкъласанъыз?
Эски Къырым – халкъымызнынъ девлетчилиги ве ислям динимизнинъ бешиги, демек мумкюн. Анда пек меракълы экспозициялар ачыладжакъ, къазма ишлери девам этеджек ве анда тапылгъан эшьяларнынъ эписи о музейде такъдим этиледжек. Бу ишни энди башлаймыз.
Келеджекке планларынъыз насыл?
Келеджекте къырымтатар медений-тарихий мирас музейи Къырым музейлери арасында озь мунасип ерини алмакъ керек. Къырым дегенде, къырымтатар санааты дегенде, чокъ окъумакъ мумкюн, амма корьгенде там башкъа дуйгъулар пейда ола. Ве Къырымгъа кельген эр бир мусафир, мында яшагъан эр бир ватандашымыз озь тарихыны огренмек ичюн бу музейге келип, эр вакъыт истеген малюматны алмагъа имкян олмакъ ичюн, элимизден кельгенини япмагъа истеймиз. Бунынъ ичюн керекли шараитлер яратмагъа керек. Серги салоны, фондлар, китапхане, айры лекция ве конференция салонлары, реставрация устаханелери лязимдир.