Коклернинъ ве ерлернинъ яратыджысы, эр шейни ёкътан бар эткен Аллаху Тааля бутюн эксиклик сыфатларындан ве алларындан узакътыр. Заманны ве мекянны яраткъан Одыр. Эр бир топракъ парчасыны, мемлекетлерни, къыталарны, шеэрлерни яраткъан Одыр. Эр бир сув тамчысыны, озенлерни, гольчиклерни, денъиз ве океанларны яраткъан Одыр. Эр шейге къадир, эр алында мукеммель, истеген шейи аман ерине кельген яратыджы Одыр. Энъ гузель исимлер ве сыфатлар Онынъдыр. Екяне яратыджы О, ве екяне ибадет этильмеге ляйыкъ олгъан да Одыр.
Аллах Таалянынъ бутюн эксиклик ола биледжек сыфатлардан узакъ/темиз олмасына арап тилинде «тензих» деп айтыла. Биз бу акъикъатны дуаларда, намазларда, ве куньделик аятымызда «Субханаллах» сёзюнен бильдиремиз.
Кучьсюзлик, зайыфлыкъ, эксиклик Аллаху Таалягъа ярашмаз. Юдже Раббимиз бойле буюра:
وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَىْءٍ فِى السَّمٰوَاتِ وَلَا فِى الْاَرْضِ اِنَّهُ كَانَ عَلِيماً قَدِيراً
«Не коклерде, не де ерде Аллахны аджиз быракъаджакъ бир кучь ёкъ. О, билиджидир, кучьлюдир» («Фатыр» суреси, 35/44 ает).
Башкъа бир аетте Аллаху Тааля шойле буюра:
وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِى سِتَّةِ اَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ
«Ант олсун, биз коклерни, ерни ве экиси арасында олгъанларны алты куньде яраттыкъ. Бизге болдурувдан ич бир шей токъунмады биле» («Къаф» суреси, 50/38 ает).
Юкъламакъ, юкъусырамакъ Аллахкъа ярашмаз:
لاَ تَاْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ
«Оны не юкъусырав тутар, не де юкъу» («Бакъара» суреси, 2/255 ает).
Хата япмакъ ве унутмакъ да Аллах акъкъында ич тюшюнилемейджек шейлердир:
لَا يَضِلُّ رَبِّى وَلَا يَنْسَى
«Раббим не янъылыр, не де унутыр» («Та. Ха» суреси, 20/52 ает).
Аллаху Тааля адалетлидир. Адалет Онъдан келе. Бу дюньяда инсанларгъа адалетли олмакъ керек олгъаныны О бильдирди. Ер юзюнде адалет олсын деп, инсанларгъа Шериатни эндирген Одыр. Эки киши арасында укюм бергенде, ве эр тюрлю махкемелерде адалетли олмакъ бизим вазифемиздир. Эсап кунюнде исе, бутюн инсанларны эсапкъа чекеджек олгъан Аллахтыр.
Дюньяда олгъан гузелликлер Онынъ рахметинден келе. Белялар ве мусибетлер адалетинден келе. Эр шейнинъ саиби Аллахтыр. Саип олгъан киши, саип олгъаны шейнен не истесе япар. Бизим саибимиз Аллахтыр. О, бизге нисбетен адалетнен даврана.
لَا يُسْاَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْاَلُونَ
«О, япкъанларындан соралмаз, амма олар сораладжакълар» («Энбия» суреси, 21/23 ает).
О, ич бир шейге, ич бир кимсеге бенъземей, ошамай. Ве ич бир кимсе, ич бир шей Онъа бенъземей, ошамай:
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ
«Онъа бенъзеген ич бир шей ёкътыр. О, Эшитиджидир, Корюджидир» («Шура» суреси, 42/11 ает).
Имам Невевий бу хусуста бойле дей: «Аллаху Таалягъа тенъ олгъан кимсе ёкътыр. Аллахнынъ бедени ёкътыр ве О, бир ерден башкъа ерге кечмей. О, къайсы бир тарафта ич бир ерни ишгъаль этмей. Ве яратылгъан барлыкъларгъа О, ич бир шекильде бенъземей» («Шерху Сахихи Муслим», 3/19).
Башкъа бир аетте Аллаху Тааля бойле буюра:
اَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لَا يَخْلُقُ اَفَلا تَذَكَّرُونَ
«О алда, яраткъан (Аллах) яратмагъан (путлар) киби олурмы? Аля тюшюнмейсинъизми?» («Нахль» суреси, 16/17 ает).
Инсанлар бир меселени яхшы анъламакъ кереклер! О да шудыр: Къуран-ы Керимде ве хадислерде айтылып кечкен базы сёзлерни олгъаны киби, догъру манада анъласакъ, бу – Аллах акъкъында эксиклик ола, Оны барлыкъларгъа бензетмек сайыла. Шу сёзлерге нисбетен вазифемиз оларнынъ Аллахтан кельгенине инанмакъ ве Пейгъамбернинъ сёзлерини тасдыкъ этмектир. Меселя шу ает:
اَلرَّحْمٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى
«Рахман олгъан Аллах, Аршнынъ устюнде истива этти» («Та. Ха» суреси, 20/5 ает).
«Истива этти» сёзюни догърудан анъласакъ, Раббимизнинъ Аршнынъ устюнде бир ерге котерильгенини тасавур этмек керекмиз, бу да Аллахнынъ, яратылгъанлар киби, бир мекяннен сынъырлангъаныны тюшюнмек оладжакъ, хаша лиллях, Аллах ойле тюшюнмектен къорчаласын. Эхл-и суннет ве джемаат анълайышына коре, я бойле аетлернинъ асылыны, яни арапчасыны ачыкъламадан, олгъаны киби къабул этеджекмиз, я да оларны ачыкълап, меджазий мананы къабул этмек керекмиз. Биринджисине акъаидде селеф анълайышы дейлер. Экинджиси исе, итикъад мезхеплерининъ буюргъаныдыр. Къайд этмели ки, аетнинъ арапчадан башкъа тильге терджимеси – ачыкълав, яни тевильдир, ве шу аетлерни догъру манада терджиме этмек олмаз. Юкъарыдаки аеттеки «истива этти» сёзю не олгъаныны Аллах биле айтаджакъмыз, я да мында Аллах яраткъан Арштан устюн ве акимиетини там контроль эткенини дейджекмиз.
Селеф, яни ильк асырларнынъ алимлери, бойле ифаделернен къаршылашкъанда, оларгъа нисбетен бойле бир ал алмакъ керек олгъанымызны бильдиргенлер: «Къуранда Аллаху Тааля не бильдирген олса, ве Пейгъамбер (салляллаху алейхи ве селлем) не буюргъан олса, джумлесине инандым, ве Аллахнынъ ве пейгъамбернинъ сёзге не мана юклеген олсалар, оны ойле де къабул эттим. Аллах ве пейгъамбери энъ догърусыны билелер».
Ает ве хадислерге шу шекильде бакъып, оларгъа инанып, манасыны Аллахкъа ве пейгъамберине къалдырмакъ ёлуна – тефвид я да теслим деп айтыла.
Аллаху Тааля шунынъ акъкъында бойле буюра:
وَالرَّاسِخُونَ فِى الْعِلْمِ يَقُولُونَ اٰمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا
«Илимде юксек дереджеге иришкенлер исе: «Онъа инандыкъ; эписи Раббимиз тарафындандыр», – дейлер» («Аль-и Имран» суреси, 3/7 ает). Сахабелернинъ чокъусы ве ильк несиллердеки буюк алимлер: Имам Шафиий, Имам Ахмед, Суфьян, Ибн Мубарек ве башкъалары, тефвид усулыны къабул эткенлер.
Сахабелернинъ азынлыгъы ве алимлернинъ дигер бир къысмы бу ает ве хадислерде кечкен ифаделерни тевиль этип, ачыкълап, къабул этмек керек олгъаныны бильдиргенлер.
Меселя, Пейгъамберимиз (с.а.с.) бир хадисинде, эгер оны догърудан терджиме этсек, Аллахнынъ гедженинъ сонъ къысымында дюнья семасына энгенини бильдирген. Иште, «Аллахнынъ энмеси» ифадесини Хафыз Ибн Абдульберр: «Аллах эмирининъ энмеси» деп анълагъан, яни эсас оларакъ меджазий мананы алгъан (Хафыз Ибн Абдульберр, «Темхид», 144 с.).
Имам Шафиий де бойде буюргъан: «Биз, бу ифаделерде кечкен сыфатларны къабул этемиз, амма тешбихни (Аллахнынъ яратыкъларгъа бенъземесини) инкяр этемиз. Чюнки Аллах озю акъкъында бойле буюра: «Аллах киби, ич кимсе оламаз, ве О, Эшитиджидир ве Корюджидир».
Кунюмизде бу меселени котерген ве янълыш тарафкъа чекип, инсанларны догъру ёлдан ургъан кишилер бар. Буны Аллах адына япсалар да, олар хата этелер. Ве Аллаху Таалягъа якъышмайджакъ шекильде аетлерни арфиен, догърудан анълап, Аллахкъа эль, бет, аякъ, козь, нефис, рух иснат этелер. Аллах келе, куле, отура, котериле, къыскъана, унута, деп, аетлерни арфиен анълап, Юдже Раббимизге дегиль де, инсанларгъа ве яратыкъларгъа ярашкъан сыфатларны Аллах акъкъында къулланалар. Бунъа бенъзетме я да ошатма деп айталар. Бу – Аллахны ве Онынъ сыфатларыны инсан къатына тюшюрмектир. Бу янълыш анълыйыштыр! Бойле янълышларгъа кирмемек ичюн, Ислям алимлери Имам Матуридий ве Имам Эшарий бу меселелерге ачыкълыкъ кетиргенлер. Аллах олардан разы олсун.
Рамазан Асанов