Сонъки эки бинъ йыл ичинде ярымадамызда чокъ фаркълы медениетлер келип кечти. Олардан эр бири бизим ичюн бир къач абиде къалдырды. Алтын Орду девирини алсакъ, Къырымда онынъ мимарий абиделери чокъ сакъланылмады. Кунюмизге етип кельген о заманнынъ абиделери арасында Озьбек Хан джамиси энъ корюнишли ве энъ яхшы сакълангъан бинадыр. Джами айры бир эмиетке саиптир, чюнки онынъ киби сакъланылгъан о девир абиделери пек надирдир.
Джами 714 (яни 1314/15) сенеси Мухаммед Озьбек ханнынъ укюмдарлыгъы заманында къурулды. Мабед маддий дестекни косьтерген я да мимар олгъан Абдулязиз адлы бир кимсенинъ ярдымынен къурулды. Буны биз дивардаки хат языларындан огрене билемиз.
Алтын Орду укюмдарынынъ языда эки ады анъылмасы бошуна дегильдир. Озьбек ады онъа догъгъанда берильди, Мухаммед адыны исе, о, Ислям динини къабул эткен сонъ алды. Ярымадада Ордунынъ бир виляети – улуснынъ пайтахты Къырым шеэри (шимдики Эски Къырым) эди. Шаркъий Анадолу ве Орта Асиядан Ислямны яймакъ ичюн кельген дин эрбаплары саесинде бу шеэр чокътан мусульман медениетининъ ерли меркези олгъан эди. Озьбек хандан та 50 йыл эвельси шеэрде биринджи джами къурулгъан эди. Озьбек хан тахткъа чыкъкъанынен, Къырым шеэри сакинлерине буюк ве дюльбер джамини эдие этмеге эмир берди.
Озьбек ханнынъ вефатындан даа юзь йыл кечмеден, бир заманлары Алтын Ордунынъ энъ буюк шеэрлеринден олгъан Къырымнынъ чокъусы виранеге чевирильди. Буны мемлекетни озь козюнен корьген сеяатчылар яза эди.
Ярымада ве этраф топларкъларны саипленген Герайлар сюлялесининъ укюмдарлары янъы пайтахтны даа къолайлы ве даа зияде къорчалангъан ерде – илериде Багъчасарай шеэри ерлешеджек Ашлама дересинде къурмагъа къарар бердилер.
Озьбек хан джамиси тамамен гъайрыдан къурулгъаны тахмин этиле. Анълашылгъанына коре, онынъ кириш къапысы, ич сюслери ве башкъа къысымлары бир заманлары парчаланып, медресе диварына кетирилерек, янъы ерде къурулгъан эди. Япылгъан археологик тедкъикъатлар нетиджесинде, бу адисе XV ве XVI асырларнынъ сынъырында юзь бергени белли олды.
1512-1513 сенелери Менъли Герай ханнынъ Озьбек джамисининъ ичинде минбер къургъаныны ачыкълагъан язы мевджуттыр. Амма, анълашылгъанына коре, Менъли Герайнынъ бу мабеднинъ абаданлаштырылмасында иштираги минбер къурулмасындан даа да буюк эди. Чюнки бинанынъ гъайрыдан тикленилюви тамам онынъ укюмдарлыгъы заманына расткеле. Менъли Герайнынъ бу фаалиетини тек ёкъ олгъан минбердеки язы дегиль де, пек яхшы сакълангъан михраб да хатырлата. Эгер дикъкъатнен бакъылса, онынъ таныш кельген сармал шекилинде филис языларынен сарылгъан орьнеклери даа чокъ Озьбек джамисининъ къапысында япылгъан язы ве орьнеклеринен дегиль де, Салачыкътаки биринджи Къырым ханлары дюрбелерининъ орьнеклерине ошай. Салачыкътаки хан дюрбесининъ безетмелерини айны усталар япкъаныны тахмин этмеге мумкюн.
Джамининъ ильк курулып ерлешкен ери бу вакъыткъа къадар белли дегильдир. Амма насыл олса да, Къырымда орду девирининъ эсас абидеси сакъланып къалды ве бунда Менъли Герайнынъ ролю пек буюктир.
1921 сенеси джами къапатылды. XX-нджи асырнынъ орталарында джами виране алына келе эди, лякин 1980 сенелери тамир этильди. Шу йыллары къырымтатарлар да кутьлевий суретте озь тувгъан топрагъына авдет этмеге башладылар, ве джами халкъымызгъа къайтарылып берильди.
Кунюмизде Озьбек Хан джамисининъ корюниши бойледир: ичи сютюнлернен болюнген, таваннынъ тюбюнде пек буюк олмагъан бир къач пенджерени коре билемиз. Шу себептен куньдюзлери джами ичине кирген ярыкъ пек парлакъ дегильдир. Къыбла тарафыны бельгилеген михраб чешит ренклернен боялы, бойледже, таш устюндеки оймалы орьнеклер даа гузель корюнмекте. Джамининъ тыш корюниши бинанынъ бир къач асырлыкъ тарихы олгъаныны белли эте, джамининъ артында исе, бир заманлары Къырымнынъ энъ мешур окъув оджакъларындан бири олгъан Инджибек Хатун медресесининъ къалымтыларыны коре билемиз.
Бир чокъ туристлер, джамининъ тарихынен меракълангъан ватандашларымыз еди асырлыкъ джамини озь козюнен корьмек ичюн эм Къырымнынъ, эм де дюньянынъ фаркълы кошелеринден келелер. Ерли халкъ исе, джума ве беш вакъыт намазларында топлана. Эминликнен айтмакъ мумкюн ки, Озьбек Хан джамиси ярымадамызда бир-бирининъ артындан кельген тарихий девирлернинъ багъы тимсали ве къадимий тарихымызнынъ шаатыдыр.
АЛИЕ Сеферша