Зекят келимеси лугъатта, темизлемек ве артмакъ анъламларына келе. Келименинъ «темизлемек» (زَكي) «зэкие» анъламында къулланылмасына орьнек Къуран-ы Керимдеки шу ает-и керимедир:
«Оны (нефсини) тертемиз япкъан, мытлака къуртулушкъа эргендир» («Шемс» суреси, 91/9 ает).
Келименинъ арттырув анламында исе араплар экин оськен вакъытта, «экин артты» деп айталар ве буны ифаде этмек ичюн, кене де (زَكي) «зэкие» тамырындан шекилленген келиме къулланалар. Бу анъламлардан да анълашылгъаны киби, зекят малны эксильтмез, аксине, темизлер ве арттырыр.
Фыкъыхта исе зекят: «бельгиленген малларны, белли шартлар иле оны дин тарафындан акъ эткен кимселерге бермектир». Зекят ичюн уч шей эсастыр: А) зекят берген кимсе ве онынънен алякъалы шартлар; Б) Зекяткъа таби олгъан маллар (зекят маллары); В) Зекятны акъ эткен кимселер ве оларнен багълы олгъан шартлар.
· Зекятнынъ укюми ве делили.
Зекят, Ислямнынъ беш шартындан биридир. Динимизге коре, керекли шартларны ташыгъан кимселернинъ зекят бермелери фарз-ы айындыр. Зекят, хиджретнинъ экинджи йылында фарз олгъан. Фарзлыгъы, Къуран, Суннет ве алимлернинъ бир умумий фикирге келюви иле тасдикълангъан. Къурандаки шу ает-и керимелер делильдир:
«Зекятны беринъ» («Бакъара» суреси, 2/110 ает)
«Оларнынъ малларында тиленджининъ ве фукъаренинъ акъкъы бар» («Зарият» суреси, 51/19 ает).
Суннеттен делили Пейгъамбер Эфендимизнинъ (с.а.в.) шу хадислеридир:
«Ислям, беш шей (темель) устюнде къурулды: Аллахтан башкъа танъры олмагъанына ве Мухаммеднинъ (с.а.в.) Аллахнынъ эльчиси олгъанына шеадет этмек, намаз къылмакъ, ЗЕКЯТ бермек, хадж этмек, Рамазан оразасыны тутмакъ» (Бухарий, Муслим).
Веда хутбесинде Пейгъамбер Эфендимиз де (с.а.в.) шойле буюрды:
«Аллахкъа (къаршы кельмектен) сакъынынъ, беш вакъыт намазынъызны къылынъ, малынъызнынъ ЗЕКЯТЫНЫ беринъ, амирлеринъизге итаат этинъ. (Бойле япсанъыз), Раббинъизнинъ Дженнетине кирерсинъиз» (Тирмизий, Ахмед бин Ханбель) Дин боюнджа бай сайылгъан кимселерге зекят бермек фарз олгъаны акъкъында бутюн алимлер айны умумий фикирделер. Бу диннинъ асыл эмирлеринден биридир. Зекятны инкяр эткен, берильмек кереклигини къабул этмеген кимсе динден чыкъар. Берильмеси керек олгъаныны къабул этип, джимрилик япып бермеген инсан гюнахкяр олур. Эм де бойле кимсе къул акъкъына кирер, чюнки онынъ бермеси керек олгъан зекят, Аллах тарафындан фукъарелерге бельгиленди. Бойлеликнен, бу мал, фукъаренинъ акъкъыдыр ве берильмеген олса, фукъаренинъ акъкъына кирилир ве къыямет куню фукъаре озь акъкъыны мытлакъа талап этер. Эгер инсан зекятнынъ фарз олгъаныны бильмесе, о вакъыт Аллахнынъ мерхамети весилесинен багъышланыр ве фарз олгъаныны огренгенине къадар бу эмирден месулиетли олмаз. Бунынъ ичюн эр бир мусульман диннинъ асыл эмирлерини ве оларнен багълы олгъан шартларны бильмели.
· Зекят береджек кимсе ашагъыдаки шартларгъа уймалы:
1. Балигъ олмакъ. Эргенлик чагъына иришмеген, анасы-бабасы вефат этип бутюн байлыкъларыны озьлерине къалдыргъан балаларгъа, мукеллеф оладжакълары вакъыткъа къадар зекят берювлери фарз олмаз.
2. Акылы-сагълыгъы еринде олмакъ. Динимизге коре, акъылдан зайыф кимсе диний веджибелерден месуль дегильдир. Ве къыямет куню бу веджибелерден эсапкъа чекильмейджектир.
3. Мусульман олмакъ. Мусульман олмагъан кимселер диний веджибелерден месуль тутулмаз. Динден чыкъкъанлар Шериаткъа коре, «муртеттир». Бойле кимсе динге къайткъан олса, мусульман олмагъан куньлери ичюн зекят берильмез.
4. Там мулькиет. Яни зекят олып бериледжек мал, саибининъ озь малы ве ярарланмасы мумкюн олгъан бир мал олмакъ керектир. Эгер инсан озь малына саип дегиль исе, оны борджгъа берген олса ве я къадын озь мехирини даа алып оламагъан исе, бойле мулькке динимизде «накъыс мулькиет», деп айтыла ве бойле маллар саибине текмиль къайтмадан, зекяткъа таби олмаз.
5. Нисаб. «Нисаб» – динимизде, зекятнынъ фарз олмасы ичюн малнынъ Шериат тарафындан бельгиленген микъдарда олмасыдыр.
6. Хавалян. «Хавалян», динимизге коре, нисаб микъдарына еткен, яни Шериаткъа коре, бай сайылгъан кимсенинъ, зенгин олгъан кунюнден башлап, зекят береджек кунюне къадар бир йылнынъ кечмесидир. Яни бай олгъан кимсе, зекят бермек ичюн зенгин сайылгъан вакъыттан итибарен бир йыл беклемек керектир. Бир йыл кечкен сонъ, эгер малы нисаб микъдарындан аз олмагъан олса, зекят бермек фарз олур. Кечмеси керек олгъан йылнынъ сайысы 354 куньдир. Яни «къамерий», ай йылына коре, эсапланмалы. Йыл ичинде малнынъ эксилюви ве я артувы муим дегильдир. Эмиетлиси шу ки, йылнынъ сонъунда мал микъдарынынъ нисаб микъдарындан аз олмамасыдыр. Эгер зекят олып бериледжек мал экин ве мейва тюрлеринден олса, о вакъыт бир йыл беклемек керек дегиль. Нисаб микъдарына еткени аньден башлап, зекят бермек фарздыр.
7. Сербестлик. Зекят береджек адам сербест олмалы. Къул зекят бермек хукумли дегильдир. Амма бай олып, апсте булунгъан кимселер, векялет ёлунен зекят ве къурбанларыны фукъарелерге ёллай биле.
Зекят кимге бериле:
1. Фукъареге. Фукъаре – динимизде нисаб микъдарына етмеген кимседир. Яни Шериаткъа коре, зенгин олмагъан кимсеге зекят берилир.
2. Мискинге. Мискин фукъареге коре, даа зияде мухтадждыр. Чюнки фукъаренинъ эви, парасы бар, бир тек бай дегильдир. Мискиннинъ исе ич бир шейи ёкътыр. Пейгъамбер Эфендимиз (с.а.в.) бир хадис-и шерифлеринде шойле буюрдылар: «Мискин бир-эки хурма я да бир-эки локъма аламайып къувулгъан кимсе дегильдир. Керчек мискин, инсанлардан бир шей истемегени ичюн, алы билинмейип, ярдым этильмеген кимседир» (Бухарий, Муслим, Эбу Дауд).
3. Зекят мемурларына. Зекят топламакъ ишинде чалышкъанларгъа. Бу инсанлар зекятнен алякъалы бутюн хусусларны огренип, зекят эсапламасыны япып, оны акъ эткен кимселерге такъсимлемек иши иле вазифелидир. Бу къолай олмагъан ве месулиетли ишнен огърашкъанлары ичюн, зекяткъа таби олур.
4. Муэллефе-и къулюбге. Олар динге киреяткъан ве я якъында динге кирген кимселердир. Бойле инсанларнынъ юреклерини пекиштирип, мусульман олып, динде къалмалары ичюн, ярдым къолу узатылыр. Амма Хазрети Эбу Бекир ве Хазрети Умер халифеликлери вакътында бойле кимселерге зекят бермедилер. Бойлелерине, истеселер, динни къабул этмелерини, истемеселер, къабул этмемелерини эмир буюрдулар.
5. Къулларгъа. Динимиз къулларны сербестликке къавуштырмакъ ичюн, Шериатнынъ бир чокъ саасында олар акъкъында къолайлыкъ асыл этти. Меселя, мусульман гунах ишлеген вакъытта, джеза олып кеффарет одемели. Япкъан гунахтан темизленмек ёлунынъ биринджи шарты – къулны сербестликке къавуштырмакътыр. Зекятта да Шериат къулгъа пай айырды. Бойлеликнен, Шериат инсанларнынъ урь олмасы ичюн, бир чокъ ёл костергендир.
6. Борджлыларгъа. Бирисине борджы олгъан ве фукъаре олгъаны ичюн, борджуны къайтарамагъан кимсеге ярдымджы олмакъ ичюн зекят берилир.
7. Аллах ёлунда олгъан кимселерге. Аллахнынъ динини ве сёзюни дюньяда юджельтмек ичюн, гъайрет эткен кимселерге де зекят тюшер.
8. Ёлджу олгъан кимселерге. Эгер адам ёлда къалгъан олса ве парасы джоюлгъан, я да хырсызлангъан ве я биткен олса, озь мемлекетлеринде бай олсалар биле, ярдымджы олмакъ ичюн, бу кимселерге де зекят берилир.
Зекят олып бериледжек мал пек чокъ исе, бир къач фукъаре арасында оны больмек даа догъру олур. Зекятны дигерлернинъ теминлемеси ичюн месуль олгъан кимселерге бермек догъру дегильдир. Меселя, акъай озь апайына зекят беремез, чюнки, динимизге коре, акъай озь апайыны бакъмакънен месульдир. Амма къадын озь акъайына зекят бере биле. Ана-бабагъа, къартбаба-къартанагъа ве иляхре – зекят берильмез. Огъулгъа, къызгъа, торунларгъа ве бойле ашагъы тюшеджек кимселерге де зекят берильмез. Иншаат къурумларына джами къурсалар да, зекят берильмез. Харам ёлуна арджайджакъ кимселерге де зекят берильмез.
Зекятны, къардашкъа, киевге, келинге, къайнана – къайнатагъа, эмджеге, алагъа, дайыгъа, тизеге, огей балаларгъа бермек мумкюндир. Аллах зекятларымызны акъкъынен одеп, эм Раббимиз къатында акъкъымызны одеген, эм де къуллары арасында къул акъкъына кирмеген кимселерден эйлесин. Малларымызгъа темизлик ве берекет берсин. Амин!
Ридван Макъсудов