Ханлыкъ девиринден бу куньге къадар келип еткен диний биналарнынъ сайысы чокъ дегиль. Лякин эр бирининъ озь уникаль тарихы ве меракълы икяеси бар. Бойле джамилер сырасында Кезлев шеэринде ерлешкен Хан джамини де анъмакъ мумкюн. Мезкюр джамининъ къуруджылыгъы 1552 сенеси Къырым ханлыгъынынъ энъ буюк шеэрлеринден бири олгъан Кезлев шеэринде башланды. Хан джамининъ къурулмасы ичюн Девлет Герай хан Османлы джихан девлетининъ энъ намлы мимары, Абдулменнан огълу Ходжа Синанны давет этти.
Кезлев эалиси бир къач ай девамында буюк эеджан иле Ходжа Синанны бекледи, чюнки онынъ усталыгъы, таштан япкъан эмсальсиз мимарий эсерлери себебинден яйылгъан намы Османлы девлетининъ сынъырларындан дёрт тарафкъа яйылды. Шеэр сакинлери Хан джамининъ къурулышынен берабер шеэр аятына бир чокъ мусбет денъишмелер киреджегине умют эте эдилер. Къырым ханынынъ истеги узьре джума джами шеэрнинъ шаркъий тарафында юксельмеси ве эм денъизден, эм де къурудан, даа догърусы, шеэрнинъ кириш къапысы сайылгъан Одун Базар къапысындан яхшы корюнмеси керек эди. Бойледже, шеэрге кельген мусафирлер ве девлет адамлары эм ханлыкънынъ, эм де Кезлев шеэрининъ ихтишамыны темсиль эткен джамини коредежек эдилер.
I Девлет Герай Хан мимар Синанны шахсен къаршыламакъ ичюн бир къач кунь Кезлевдеки икъаметгяхында кечирди ве бойле къоджаман, муаззам лейханы омюрге кечирмек ичюн шу шеэрни сайламасында не къадар догъру олгъаныны анълады. Чюнки о девирде Кезлев шеэри сурьатнен инкишаф этмекте эди, артыкъ буюк алыш-вериш меркезине чевирильген бир лиман шеэри эди. Эалининъ сайысы он бинъден артып, эп чокълаша эди, шеэрнинъ ичинде 700-ге якъын тюкян, устахане ве фырын чалыша эди. Ондан да гъайры, шеэрнинъ бир къач умумий амамы ве эр маалленинъ озь джамиси бар эди. Дервишлер текиелери, къарай (караим) кенасалары ве, атта, эрмени килисеси бар эди. Бу – Кезлевнинъ буюк ве мухтелиф нуфускъа, зенгин медениетке малик олгъанынынъ косьтергичи эди. Шеэрден тыш, ялынынъ кенарында он дане ель дегирмени юкселе эди. Кезлевнинъ лиманы исе, 200 гемини сыгъдыра биле эди.
Бунынъ эписини козь огюне алгъан I Девлет Герай хан Кезлевни экинджи Истанбул оларакъ коре эди, атта, пайтахтыны шу ерге кечирмеге тюшюне эди.
Чокъ бекленильген мусафир кельгенде, мейданда топлангъан кезлевлилер буюк меракъ иле оны козьден кечире эдилер. Алтмыш эки яшындаки мимар Синан кевдели, кучю еринде олгъан ве тендюрюст корюне эди. Хан мимарнынъ лейхасыны бегенип, оны бирден къабул этти. Бинасы арттырув усулынен къуруладжакъ джами Истанбулдаки Ая Софьягъа ошамакъ керек эди. Лейха тасдикълангъанынен Синан аман озюнинъ 77-нджи эсерини амельге кечирмеге башлады. Эр кунь къуруджылыкъ ерине ерли таш оджакъларындан араба-араба къабурчакъ ташы кетириле эди. Джамининъ темели къоюлгъанына бакъмадан, мимар Хан Джамини Ая Софьягъа ошатмакъ керекми, ёкъмы, аля даа тюшюне эди. Чюнки о, япкъан эр бинанынъ къуруджылыгъында янъы усуллар къулланмагъа арекет эте эди. Кезлевни дефаларджа доланып, эски мимарий эсерлерден ильхам ала эди.
Бойледже, бизанс ве шаркъ мимарий хусусиетлерини бирлештирип, Синан эм макъуль, эм аэнкли, эм де нарин бир эсер яратты. 1562 сенеси (базы менбаларгъа коре 1564 сенеси) джами ачылды. Эки минарели, меркезий къуббеси 11 метрге юксельген джами шеэрнинъ энъ корюмли бинасы олды. Асылында, I Девлет Герай хан Кезлевдеки Хан джамисини Москва сеферинден буюк мувафакъиетнен къайтмасынынъ шерефине къурды.
XIX асырнынъ ортасына къадар Хан Джамиде он секиз Къырым ханынынъ имзаларынен ярлыкъ сакълана эди. Ондан да гъайры, джамиде I Девлет Герай хан тарафындан эдие этильген XIV асырда язылып, фарс терджимеси де олгъан Къуран-и Керим сакълана эди. Мезкюр къадимий Къураннынъ дегери джами бинасындан даа паалы олгъаны тахмин этиле. Лякин Улу Ватан дженки вакъытында тахлие эснасында дегерли Къуран нусхасы гъайып олды. 1830 сенеси Къырымда юзь берген зельзеле нетиджесинде джами буюк зарар корьди, минаренинъ экиси де йыкъылгъан эди.
Сюргюнлик девиринде Хан джамисини домуз ахыры ве, даа сонъра, атеизм музейи оларакъ къуллангъанлар. 1991 сенеси, къырымтатар халкъы ватангъа авдет эткенинен, Хан джамимиз кери алынды, буюк темизлик ве тамир ишлеринден сонъра, кене де ибадетке ачылды. Бугунь де о, Къырым джамилери арасында екяне чокъ къуббели джами олып, ярымаданынъ энъ къыйметли мимарий абиделеринден бири сайыла.
Алие Сеферша