1666 сенеси тюрк сеяатчысы Эвлия Челеби Эски Къырымнынъ сокъакъларындан кечип, шеэрнинъ мухтешемлигинден ве, айны вакъытта, виране алындан айретте къалгъан эди. Биналар арасында, о, Амбер Чин (яни Чин Амберли) адлы джами къалымтыларына дикъкъат этти. Эвлиянынъ языларына коре, ягъмурдан сонъ бу къалымтылар этрафына индже миск къокъусы яйгъан экен. Шеэр эфсанесине коре, бир зенгин сатыджы шеэрде озь акъчаларынен джами къурмагъа истеген. Иншаатта олгъан куньлерининъ биринде, о, къыйметли миск ве амбер къокъулар юкюнен кечкен туджджарны корьген. Эфсанеге коре, бай адам туджджардан мисклерни сатын алып, джами къурулышында къыйметли мискнинъ къошулып къулланылмасыны истеген. Бу ривает бир хаял мубалягъасы дегильдир, бу реаль аньаненинъ аксидир. Якъын Шаркъ мимарджылыгъында бинанынъ гузель къокъусы ичюн къурулыш эснасында мискнинъ къошулмасы эвель заманлардан беллидир. Миск – бу хош ве чокъ тургъун бир къокъудыр, о эшьяда, энъ азындан, он йыллар ичинде сакъланыла биле.
Миск пек паалы маддедир, оны иншаат тёшемесинде къулланмакъ – акъылгъа сыгъмагъан параны масраф этмек демектир, онынъ ичюн дюньяда бойле биналар чокъ дегильдир. Мисаллер арасында Мароккодаки Марракеш шеэринде джами минареси, Тебризде Зобейде джамисининъ михрабында миск сывамасы, Шаркъий Тюркиедеки Диярбакъыр шеэринде Сафа джамисини де къайд этмек мумкюндир.
Эски Къырымдаки Миск Джамиден фаркъ этерек, Диярбакъырдаки миск джами бу куньге къадар сакъланды. Шаркъий Тюркие (Анадолу, Сельджукълы) Къырымда мусульман медениетининъ шекилленмесине буюк тесир эткен ердир. Тамам о ерлерден орду заманынынъ къырымтатар санаты белли олгъан сельджукъ орьнеклерини, диний мимарджылыкъ нумюнелерини ве медениетнинъ башкъа пек чокъ мисаллерини менимседи. XIV-XV асырлары Къырым ве Анадолу медениетлери пек якъын олып, бири-бирине бенъзеген. Демек ки, Миск Джами акъкъында эфсанелер уйдурма ве масал дегиль де, керчек иншаат акъкъында хатырадыр.
Эски Къырымда бугунь де Миск Джами оларакъ адландырылгъан къалымтылар бар. Амма, оларны къолай-къолай коремезсинъ. Сакъланып къалгъан дивар темеллери эски шеэрнинъ сокъакълары, шахсий эвлер азбарларынынъ теренликлери арасындадыр. Къалымтылар медений мирас абиделерининъ девлет джедвелине кирсетильмеген, къорулгъан объект дегиль ве оларгъа сербестче барып бакъмакъ ёлу ёкътыр. Бозулгъан дивар къалымтыларына тек эв саиплерининъ изининен кирмеге мумкюн. Виранелер устюнде аран ве къоралар къурулгъан, къалгъан тёшемелернинъ буюк къысмы исе, онйыллар эвельси бутюнлей бир де бир ходжалыкъ ишлери ичюн парчаларгъа айырылып, сёкюльген. Яни, ачыкъчасы, бакъыладжакъ шей де, аман-аман ёкъ. Кунюмизде анда ич бир къокъу да ёкъ: ташлар не ягъмурдан сонъ, не де атеште къокъумайлар.
Виране алында олгъан шу къалымтылар даа ич бир заман археологлар тарафындан джиддий огренильмеди. Тек бир шейни эминликнен айта билемиз ки, огюмизде орта асырларгъа аит буюк бир бинанынъ къалымтыларыдыр. Бу къалымтылар даа да чокъ джамиге ошайлар, буны къалавнынъ чешитинден анъламакъ мумкюн. Къалгъан бутюн нетиджелерни тек алимлернинъ темелли ишлеринден сонъ чыкъармагъа мумкюн оладжакъ.
Умют этемиз ки, Миск Джами оларакъ тахмин этильген джами излери тамамен ёкъ этильмегенине къадар тедкъикъатчылар абидени огренмеге ве къорув алтына алмагъа етиштирирлер.и
Алие Сеферша