Эбу Муса (Аллах ондан разы олсун) бойле анълаткъан эди: «Ресулюллах (алейхи’с-саляту вес-селям) буюргъан эди: «Аллаху Таалянынъ назарында бир къулнынъ Аллах тарафындан ясакъ этильген буюк гунахлардан сонъ, озюнен кетире бильген энъ буюк гунахлардан бири – инсаннынъ тёленеджек бир шей къалдырмайып, устюнде борджу олгъаны алда ольмесидир» (Эбу Давуд, «Бую», 9). Онынъ ичюн не ольгенге борджлу къалмакъ керек, не де борджларны къапатмадан, бу дюньядан кетмек керек.
Эбу Хурейре (Аллах ондан разы олсун) бойле деген: «Ресулюллахкъа (с.а.с.) баштаки вакъытларда борджлу олгъан бир мевта кетирильгенде: «Борджуны тёлемек ичюн бир шейлер къалдырдымы?», – деп сорай эди. Эгер борджуны къапатаджакъ бир мал къалдыргъан олса, намазыны къылдыра эди. Эгер борджуны тёлейджек бир шей къалдырмагъан олса, намазыны къылдырмай эди ве: «Аркъадашынъызнынъ намазыны сиз къылынъыз», – дей эди. Юдже Аллах онъа фетихлерини насип эткенден сонъ, Аллаху Тааля Къуран-ы Керимде: «Небий муминлерге озь джанларындан даа якъындыр» («Ахзаб» суреси, 6 ает), – буюргъандан сонъ, – «Бундан сонъ ким борджлу олгъаны алда вефат этсе ве борджуны тёлемек ичюн бир шей къалдырмаса, оны тёлемекни мен устюме алам. Ким де озюнден сонъ бир мал къалдыргъан олса, о да мирасчыларына аиттир», – деп буюргъан» (Бухарий, 376, 425; Муслим, 62; Несаий, 379; Ибн Мадже, 77; Таялисий, 2338; Ахмед, 290, 399, 453).
Онынъ ичюн дженазеде имам джемааттан мевтанынъ борджуны ким алыр деп сорай, якъынларындан бири бу вазифени устюне алгъан сонъ, дженазе намазы къылына. Бунынъ янында ольген ичюн: – «Оны насыл биле эдинъиз?», – «Пек яхшы адам эди», – «Акъкъынъызны элял этинъиз», – «Элял олсун», демек, шубе ёкъ ки, гузель бир шей. Амма бир тек булар оны къуртармаз, акълар тёленген олмаз. Ольгеннинъ кимге борджу олса, кимнинъ акъкъы олса, тёленмек керек, кечиктирмемеге тырышмакъ керек. Бордж мевта комюльмеден эвель тёленсе, энъ азындан, якъыны борджуны боюнына алса, медфун къабир азабыны чекмез, иншаллах.
Пейгъамберимиз: «Муминнинъ руху, борджу тёленмегендже, онъа багълы къалыр», – деген («Риязу’с-салихин», 2/947).
Ольгеннинъ борджлары мевзусында васиети олса, динге уйгъун исе, ерине кетириле.
Къулгъа олгъан борджны тёлемек мумкюндир ве даа къолайдыр. Амма Аллахкъа нисбетен терк этильген, ихмал этильген я да япыламагъан ибадетлернинъ тёленмеси даа зордыр.
Къулгъа олгъан бордж насыл, тёленгенде, ёкъ олса, Аллахкъа олгъан бордж да къапатыла, Аллах да къабул этсе, бордж тюше. Къапатылмагъаны вакъыт, ольген о киши онынъ джезасыны чекеджек.
Емин кеффарети, ораза борджлары ичюн фидье берильмеси мумкюн, Аллах: «Шубесиз, яхшылыкълар яманлыкъларны ёкъ эте», – деп буюра («Худ» суреси, 114 ает). Бунъа коре, фидье берилип, Дженаб-ы Аллахнынъ афу этмеси умютинен дуа этиле. Бу фидьелер мытлакъ ихтиядж саиплерине берильмеси керек.
Эр намаз борджу ичюн бир ораза фидьеси бергенлер де бар. Асылында, Къуранда ве Суннетте бойле бир шей ёкъ. Буюклеримиз, иншаллах, афу олур умютинен хош корьгенлер ве намазны оразагъа ошаткъанлар. Амма, намаз къасдлы шекильде, биле-биле терк этильген олса, фидье берильмез. Лякин хасталыкъ себебинден къылынмагъан намазлар ичюн фидье бериле биле.
Емин, намаз, ораза, адакъ киби борджлар ичюн бир микъдар акъчанынъ эльден эльге «къабельту ве хебту» («къабул эттим ве башкъасына багъышладым»), деп инсанлар арасында искъат адынен берильмеси янълыштыр. Аз бир паранен чокъ бордж тёленмей. Аллахны алдатып оламазмыз, бир тек озюмизни алдаткъан олурмыз.
Бир кимсе къасдлы, биле-биле кучю, имкяны бар олгъанда, намаз къылмаса, ораза тутмаса, акъчасына ишанып, «тёлерлер, къуртарырлар», деп тюшюнсе, бу – яман бир ниеттир, Аллах афу этмез. Япылгъаны да къабул олмаз.
Олюм тёшегинде олгъан кимсеге къулгъа ве Аллахкъа олгъан борджлары акъкъында суаль берильсе, чокъ уйгун олур. Я да бу меселеде васиети бар исе, онъа коре арекет этилир.
Шуны унутмайыкъ ки, кимсе кимсенинъ ерине ораза тутып, намаз къыламаз. Лякин япамагъаны хадж ерине хаджгъа кетип, къурбан чалып, намаз къылып, ораза тутып, зекят берип, савабы ольгенге багъышлана биле. О саваптан олюге файда тиер. Бир кересинде бири Пейгъамберден: «Анамнынъ ерине ораза тутсам олурмы?», – деп сорагъанда, Хазрет-и Пейгъамбернинъ: «Ананънынъ адына бордж олса, оны тёлемез эдинъми?» – дегени, яни «Аллахнынъ борджу тёленмеге даа ляйыкътыр» дегени анълатыла (Бухарий, «Савм», 742).
Борджларнынъ тёленмеси кечиктирильмемек керек. Чюнки ольген киши эсап берип тургъанда, 7, 40, 52 кунюни беклемек олмаз, кунь саймакъ олмаз. Къалдыргъан малындан борджлары къайтарылмакъ керек. Эвлятларынынъ я да якъынларынынъ тёлемек кучю ве истеги бар исе:
– Адакъ борджу ичюн, адакъ не исе, о ерине кетириле;
– Емин борджу ичюн он фукъаре тойдурыла (Бакъ: «Маиде» суреси, 89 ает);
– Ораза борджу ичюн куньлюк саба-акъшам бир фукъаре адам тойдурыла (Бакъ: «Бакъара» суреси, 84 ает).
Табиий ки, Аллах ихляслы амеллерни тилесе, къабул эте. Эр борджуны тёледик деп, кескин лаф этмек олмаз, къабул олунмасы ичюн Аллахкъа дуа этилир.
Бордж меселесинде муим олгъан – яшагъанымыз маальде оларны къайтармакътыр, эгер апансыздан кельген олюм къайтармагъа чаре къалдырмагъан олса, балаларымызгъа буны бильдирмек, бордж бергенде, алгъанда язмакъ – ишимизни къолайлаштыра. Дженаземизде балаларымыз о борджларны я къайтарыр, я да кефиль олур, устьленирлер. Бунынъ янында бельгилемек керек ки, бир кимсе борджлу ольсе, ве ич бир кимсе онынъ борджуны боюнына алмаса биле, о мусульманнынъ дженазеси къылыныр! Борджлу деп, дженазе ортада къалмаз, лякин о адам борджларынынъ эсапларыны энди Аллах къатында тёлер.
Аллаху Тааля борджлуларгъа борджларыны къайтармагъа насип эйлесин, джумлемизге де энъ башта Аллахкъа олгъан борджларымызны энъ гузель шекильде къайтармагъа насип эйлесин!
Раим Гафаров