Халкъымыз Ватангъа къайтып кельген сонъ, янъы джамилер къурулып башланды, виране олгъан джамилернинъ гъайрыдан тикленилюви ичюн чокъ ишлер япыла, амма бу саада ишлер даа чокъ, эм къуруджылыкъ нокъта-и назарындан, эм де тарихий джеэттен эскиден джамилер олгъан ерлерни огренмек керек. Мисаль оларакъ, эвельден Воронцов сарайы олгъан ерде джами бар эди. Шу джами ве даа бир виранеге чевирильген джамининъ тарихларына бир назар ташлайыкъ.
1927 сенеси, сентябрь айында Къырымда кучьлю зельзеле олып кечти. Шу фелякет нетиджесинде учь инсан джаныны гъайып этти, алтмыш беш инсан джиддий зарар корьди. Зельзеле Ялтанынъ дженюбий тарафындан денъиз тюбю алтындан башланды, ве ялы боюнда узанып, юзь берди. Зельзеленинъ ильк аляметлери акъмашгъа якъын белли олмагъа башлады: айванлар раатсыз олып, емектен вазгечтилер, балыкъ авына чыкъкъан балыкъчылар Алуштанен Судакъ арасында анълашылмагъан давушны дуйдылар ве ачыкъ денъизге чыкъмакътан чекиндилер. Арадан чокъ вакъыт кечмеди, ер тепренмеге башлады, инсанларнынъ эвлеринде джамлар патлап, таванлар ве тёшемелер чытырдамагъа башлады, дамлар ве баджалар авдарылды.
Биринджи сарсынты 10 саниеге якъын девам этти. Артындан даа бири кельди, ве инсанлар шашкъын алда не япыладжагъыны бильмейип, диварлары йыкъылаязгъан эвлеринден къачып башладылар. Дехшетли манзара бутюн ялыны къаплап алды, дагълар эшильгени себебинден этрафны кучьлю гурюльти сарып алды. Денъиз ялыдан чекилип, шиддетли далгъа олып омранды. Ярыкъ сёнди, девамлы сарсынтылар, зарар корьген инсанларнынъ инълеви, яйгъыравы, йыкъылгъан биналарнынъ корюниши – буларынъ эписи паникагъа себеп олды.
Мезкюр зельзеленинъ излери олгъан Демирджи ве Судакъ дживарындаки дагъларда буюк чатлакъларны аля даа коре билемиз.
11 саат ичинде 27 кучьлю сарсынты олды ве энъ кучьлю сарсынтынынъ дереджеси 8 балгъа етти. Къырымнынъ ялысы – Алуштадан Акъяргъа къадар виране олды.
Шу зельзеле Къырымнынъ ялы боюнда ерлешкен дюльбер джамилеримизнинъ ёкъ олмасына себеп олды. Олардан бири – Алупка джамисидир.
XIX асырнынъ башында Алупка граф Михаил Воронцовнынъ мулькиетине кече. Ве о вакъыт граф озюне сарай къурмакъ ичюн эски ве харабе алда олгъан джами тургъан ерни сайлай. О ерде сарай къурып башлагъан сонъ, ерли джемаат ичюн янъы джами къурмагъа ваде эте. Бойледже, къурулып башлагъан Алупка джамиси 1834 сенеси тамамланды ве онынъ къапылары джемаат ичюн ачылды. Джамининъ мимары Филипп Эльсон олды. Асылына бакъаджакъ олсакъ, Алупка джамиси Къырым джамилеринден баягъы айырыла эди ве даа чокъ Идиль услюбинде джамилерни анъдыра эди. Уникаль иншаат нумюнеси ве ялы боюнинъ энъ буюк джамилеринден бири олгъан Алупка джамиси юзь йыл биле турмады. 1927 сенеси юзь берген ер тепреми нетиджесинде джами баягъы зарар корьди. Чокъ кечмеден, джамини тамир этмек ерине, онынъ къалымтылары темелине къадар дагъытылды.
Махрум къалгъанымыз даа бир мимарий инджимиз – Гурзуфнынъ энъ корюмли еринде ерлеше эди. Гурзуф джамиси 1880-инджи сенелери къурулды. Джамининъ иншаатына параны базиргян Петр Губонин берген эди.
Къая устюнде къурулгъан джамининъ минареси кокке юкселе эди.
Джами озь дюльберлиги ве ичиндеки индже сутюнлеринен айырылып турып, Къырымнынъ ялы боюны яраштыра эди. Нарин, ешиль къуббели Гурзуф джамисини Истанбулдаки Ай-Софья джамисинен теништиргенлер чокъ олгъан. Базы менбаларгъа коре, Гурзуфтаки джамининъ де ады Ай Софья эди.
Зельзеле себебинден джами бинасы зарар корьсе де, оны сакълап къалдырмакъ ихтималы буюк эди, лякин о девирде девлетнинъ сиясети эалини динден узакълаштырмакъ олгъанына коре, мабедни эски алына кетирмелери мантыкъсыз олур эди. Онынъ ичюн, сагълам къалгъан джамининъ минареси ве базы ерлери йыкътырылып, Аллахнынъ эви магъаз оларакъ къулланылды. Даа сонъра джами бинасы тамамен ёкъ этильди.
Умютимиз бар ки, бизим ве келеджек несиллеримиз Къырымнынъ эм ялы боюнда, эм де дигер больгелеринде ёкъ олгъан джамилер ерине янъы ве гузель джамилер инша этер.
Алие Сеферша