Тюркиеде тарихы зенгин олгъан Айя Софья музейине гъайрыдан джами статусы къайтарылгъаны буюк музакерелернинъ себеби олды. Амма Къырымда да тарихы Айя Софья джамисине бенъзеген къадимий бир джами бар. Бу – Судакъта ерлешкен Падишах джамисидир. 1222 сенеси къурулгъан джами узун тарихы девамында эм юнан килисеси, эм де католик килисеси оларакъ чалышты. Бугунь исе, Къырымнынъ энъ къадимий джамилеринден бири музей сыфатында зияретчилерни къабул эте. Джамининъ тарихынен якъынджа таныш олайыкъ.
Судакъ – Къырымнынъ энъ къадимий шеэрлеринден биридир. Тарихий малюматкъа бинаэн, шеэрнинъ темели миляттан эвель III асырда къоюлгъан. О ерде яшагъан фаркълы халкълар, фаркълы къабилелер шеэрге озь адларыны бере эдилер. Порт Атенайон, Сидагиос, Сугдея, Солдайя, Сурож – буларнынъ эписи Судакънынъ эски адларыдыр. Бу шеэр тарихчы ве тедкъикъатчылар ичюн, дерсинъ, хазине. Къадимий къаленинъ, бизанс килиселерининъ ве джамилернинъ тарихы там оларакъ огренильмеди, ве бизлер ичюн аля даа гизли олгъан бир чокъ меселе бар. Тарихий абиделер арасында – Дженевиз къалеси мейданында ерлешкен Падишах джамисидир.
Джами бинасынынъ темели XIII асырда къоюлгъаны тахмин этиле, археологлар исе, бинанынъ 4 кере гъайрыдан къурулгъаныны бильдирелер. Затен, джами бинасы пек давалы ве пытракълы меселедир. Тарихчыларнынъ бир къысымы берген малюматкъа коре, джами 1222 сенеси сельджукълылар тарафындан къурулды. Сонъра оны юнан православ килисесине чевиргенлер. Дженевизлилер кельген сонъ, бина католик килисеси олгъан ве тек 1475 сенеси, шеэрни османлылар алгъанда, о гъайрыдан джами оларакъ къулланмагъа башлады. Башкъа фикирге коре, дженевизлилер джами бинасыны консуллыкъ салоны оларакъ къуллангъанлар. Русие Къырымны запт эткен сонъ, джамини христиан килисесине чевирдилер ве апостол Матфей шерефине адландырдылар. 1817 сенеси бина ипрангъаны себебинден килисе къапатылды. Тек 1883 сенеси тамир ишлери япылгъан сонъ, ибадетхане кене озь къапыларны ачты, амма бу сефер эрмени-католик килисеси оларакъ. Даа къыркъ сене сонъра исе, 1924 сенеси ибадетхане тамамен къапатылды.
1926 сенеси Падишах джами бинасында Дженевиз къалесининъ музеи ачылды ве бу куньге къадар джами бинасы музей оларакъ къулланыла. Сонъки 100 йыл ичинде джами ве онынъ дживарында дёрт кере – 1926, 1969, 1975 ве 1986 сенелери археологик тедкъикъат ишлери алып барылды.
Секиз асырлыкъ тарихке малик олгъан джами бир чокъ денъишмелерге огъратылгъан эди, мимарий инджеликлеринден башлап, фаркълы дин джемаатларыны корьген. О ерде яшалгъан адиселер ве яшалгъан такъдирлернинъ эсабы ёкъ. Орта асырларда яшагъан тарихчы Ибн Биби озюнинъ «Сельджукънаме» адлы эсеринде Падишах джами акъкъында бойле яза: «Мувафакъат иле Судакъ шеэрини алгъан сельджукълы сердар, енъишнинъ шерефине шеэрде джами къурмакъ эмир этти. Анадолу сельджукълыларнынъ мимарий услюби Падишах джамисининъ къурулышында да ап-ачыкъ корюне».
Къазма ишлери шуны косьтерди ки, джами бинасынынъ ве минаресининъ негизлери орюлип, бирлештирилип къоюлгъан. Бойле меракълы хусусиетке саип олгъан мезкюр джами, бойледже, бизим эм диний, эм де медений энъ эски абиделерден бири ола. Бизге къалгъан иш исе, – оны гъайрыдан джами сыфатына ве асыл вазифесине къайтармакътыр.
Алие Сеферша